Biên phòng - Trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, nhiếp ảnh, mỹ thuật..., mảng đề tài dân tộc thiểu số (DTTS) và miền núi luôn có sức hấp dẫn, thu hút đông đảo giới văn nghệ sĩ tham gia sáng tác. Nhiều văn nghệ sĩ đã khẳng định được tên tuổi, tài năng và thành danh từ lĩnh vực sáng tác về mảng chủ đề này. Tuy nhiên, trong lĩnh vực điện ảnh, phim truyện thì mảng đề tài này lại vô cùng khan hiếm. Hằng năm, những bộ phim truyện nhựa, phim tài liệu truyền hình dài tập về đề tài DTTS - miền núi được “xuất xưởng” chỉ đếm trên đầu ngón tay.
Vừa “khó”, vừa “bó”
Gần chục năm về trước, bộ phim dài tập “Hãy cùng em điệu Sarikakeo” do Hãng phim Vàng miền Nam sản xuất khi phát sóng tập đầu tiên trên kênh VTV1, Đài Truyền hình Việt Nam đã lập tức gây ra một làn sóng phản ứng gay gắt từ cộng đồng dân tộc Khmer ở vùng Nam Bộ. Lý do bộ phim bị phản ứng là bởi nội dung cũng như hình ảnh trong phim có nhiều chi tiết phản cảm, không phù hợp với tập quán văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo của đồng bào dân tộc Khmer. Ví dụ, nhân vật trong phim đã đi tu mà cha mẹ vẫn gọi bằng “nó”; người đã đi tu mà vẫn giữ chân mày, nhà sư ăn vụng - hẹn hò, đánh người, nhà sư chắp tay khi đi khất thực (đúng ra nhà sư phải hai tay cầm bát chứ không chắp tay như trong phim)...
Để lọt quá nhiều “sạn” ngay từ khâu xây dựng kịch bản khiến bộ phim vừa ra mắt khán giả đã bị tẩy chay, buộc “nhà đài” phải dừng phát sóng, lưu kho. Rủi ro này đã gây ra thiệt hại không nhỏ cho cả hãng phim lẫn “nhà đài”, bởi bộ phim đã được Hãng phim Vàng miền Nam đầu tư tới 6 tỷ đồng theo đơn đặt hàng của Đài Truyền hình Việt Nam...
Làm phim về đề tài DTTS - miền núi vừa “khó”, vừa “bó”, lại dễ gặp rủi ro, đó là lời bộc bạch chân thành của phần lớn các nhà làm phim Việt Nam. “Khó” bởi làm phim về vùng DTTS - miền núi thường đụng chạm đến những vấn đề nhạy cảm về tôn giáo, dân tộc, an ninh chính trị vùng biên. Nếu nhà làm phim không am hiểu sâu sắc về lối sống, văn hóa, tâm tư tình cảm của dân tộc mình định làm thì khi thực hiện bộ phim rất dễ bị “chệch hướng, lạc đường”, gây ra sự phản cảm, bức xúc dư luận.
Còn cái “bó” khi làm phim về vùng DTTS - miền núi chủ yếu liên quan đến vấn đề kinh phí. “Xây dựng một bộ phim về đề tài DTTS - miền núi thường chi phí cao gấp 3-4 lần so với phim làm tại thành phố, đồng bằng. Thời gian quay phim ở vùng cao dài hơn vì giao thông đi lại khó khăn, trong khi đó, thù lao cho cả ê kíp làm phim lại quá thấp, đó là lý do chúng tôi ngại tham gia làm phim về mảng đề tài này” - đạo diễn Thế Hồng, Hãng phim truyện, Đài Truyền hình Việt Nam chia sẻ. Đây cũng là lý do khiến các nhà làm phim thường chọn con đường an toàn, dễ đi, đó là làm những bộ phim mang tính chất giải trí, phim về mảng đời sống - xã hội ở vùng thành thị, nông thôn. Còn mảng phim về vùng DTTS - miền núi chỉ thực sự được quan tâm khi có đơn đặt hàng của Nhà nước.
Dấn thân bởi đam mê, tâm huyết
Qua tìm hiểu được biết, những năm trước đây, Nhà nước ta đều đặn “rót” kinh phí về Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch để Bộ giao cho Cục Điện ảnh đặt hàng với các đơn vị sản xuất phim nhằm phục vụ đồng bào DTTS vùng cao. Nhưng vì mức kinh phí sản xuất phim duyệt cách đây đã lâu, nên để thực hiện một bộ phim trong thời giá hiện nay là rất khó khăn. Chỉ có những người nào yêu quý bản sắc văn hóa DTTS - miền núi thì mới dám dấn thân vào làm phim về mảng đề tài này.
Thời điểm năm 2019 trở về trước, Trung tâm Sản xuất phim dân tộc, miền núi và biển, đảo (trực thuộc Cục Điện ảnh) là đơn vị chính được giao nhiệm vụ sản xuất phim phục vụ đồng bào miền núi, vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới, hải đảo. Ngoài việc sản xuất các băng hình phục vụ đồng bào miền núi vùng sâu, vùng xa, Trung tâm đã sản xuất được một số bộ phim truyện video như: “Nước mắt người cha” (phim truyện video đã đoạt giải Bông sen Bạc tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 18 năm 2013); “Tiếng khèn” (sản xuất năm 2014); phim thiếu nhi “Siêu quậy lên chùa” phục vụ các em thiếu nhi trong dịp Hè 2015; phim “Vòng xòe dưới trăng”...
Tuy nhiên, từ cuối năm 2019 đến nay, khi Trung tâm Sản xuất phim dân tộc, miền núi và biển, đảo bị giải thể thì mảng phim về DTTS - miền núi ngày càng thưa vắng. Một số rất ít ỏi phim truyền hình dài tập về đề tài này được Trung tâm Sản xuất phim truyền hình, Đài Truyền hình Việt Nam thực hiện như “Lặng yên dưới vực sâu” (đạo diễn Đào Duy Phúc, biên kịch - nhà văn Đỗ Bích Thúy) - Giải thưởng Cánh diều Bạc năm 2017; phim “Mùa Xuân ở lại” của đạo diễn, Nghệ sĩ Ưu tú Nguyễn Danh Dũng, được công chiếu trên kênh VTV1 trong dịp Tết Nguyên đán Canh Tý 2020... Những bộ phim này khi phát sóng đều để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng khán giả. Tuy nhiên, sau đó, vẫn chưa có nhiều nhà làm phim dấn thân sâu hơn vào những mảng đề tài khó này.
Tâm sự về “nghề” làm phim phục vụ đồng bào DTTS và miền núi, đạo diễn Trần Trung Dũng, nguyên Phó Giám đốc Phụ trách Trung tâm Sản xuất phim dân tộc, miền núi và biển, đảo chia sẻ: “Làm phim về mảng đề tài DTTS - miền núi không dễ, luôn có những tình huống bất ngờ mà đôi khi cả đạo diễn, người quay phim và diễn viên đều không lường trước được. Nếu ê kíp làm phim không có sự đồng cảm sẻ chia với nhau, không đam mê, tâm huyết những nét đẹp văn hóa truyền thống dân tộc thì khó có thể hoàn thành được bộ phim, chứ chưa nói đến chất lượng nghệ thuật của phim”.
Để từng bước lấp đầy những khoảng thiếu hụt về mảng phim DTTS - miền núi và biển, đảo, hơn lúc nào hết, các trung tâm sản xuất phim và các cơ quan, đơn vị làm công tác dân tộc cần sự phối hợp, kết nối chặt chẽ hơn nữa để xây dựng những chương trình, kịch bản phim mang ý nghĩa chính trị - xã hội sâu sắc, mang đến những “món ăn tinh thần” bổ ích phục vụ công chúng.
Thực tế chứng minh, không có con đường nào để đưa đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước hiệu quả như truyền hình và điện ảnh. Đây chính là khoảng trống lớn nhất mà chúng ta đang bỏ ngỏ.
Ngọc Ánh