Biên phòng - Cấp sắc (Tủ cải) là một nghi lễ quan trọng đối với người đàn ông dân tộc Dao tại Lai Châu. Nghi lễ này đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời của họ. Vì chỉ khi cấp sắc xong, họ mới được coi là người đàn ông đã trưởng thành, lúc đó lấy vợ, sinh con mới có đủ thẩm quyền làm chủ gia đình, tham gia các công việc của gia tộc, làng bản, mới được thờ cúng tổ tiên, cha mẹ và khi chết mới được về với tổ tiên.
Tín ngưỡng này thể hiện quan điểm nhân văn của dân tộc, giúp con người nhận thức đúng đắn về bản thân, cần trưởng thành, sống có nhân cách, đạo đức, trách nhiệm đối với gia đình và xã hội, hướng tới điều thiện lành. Tín ngưỡng này là một loại hình sinh hoạt văn hóa đặc trưng của dân tộc Dao Lai Châu và đã trở thành một nhu cầu trong sinh hoạt văn hóa tâm linh của tộc người này, giúp họ gửi gắm niềm tin, ước vọng của mình. Mang theo tín ngưỡng đó nên các dân tộc này tổ chức nghi lễ cấp sắc một cách rất trang trọng.
Lễ cấp sắc bao giờ cũng có sự hiện diện của những người quan trọng là các thầy cúng và người thụ lễ để trưởng thành. Số lượng thầy cúng và số ngày cúng, tuổi của người thụ lễ tùy vào dân tộc, tùy vùng cư trú.
Người Dao gọi là lễ “Quá tăng” (qua đèn) - khai sáng trí tuệ và đạo đức cho người đàn ông Dao. Lễ cấp sắc của họ thường thực hiện một số nghi lễ như: lễ nhận thầy, lập ban thờ mới, mời thần linh nhà thầy cúng đi làm lễ, mời thần linh, tổ tiên nhà người được cấp sắc về làm lễ, lễ cấp đèn, lễ đặt tên… Lễ cấp sắc thường có nhiều cấp bậc khác nhau, từ thấp đến cao: 3 đèn, 5 đèn, 7 đèn, 12 đèn (nên lễ cấp sắc còn được hiểu là lễ soi đèn). Có bao nhiêu đèn thì tượng trưng cho bấy nhiêu vị thần oai nghiêm nhà trời soi rọi, chiếu ánh hào quang xuống nhân gian giúp các “con trời” được thông minh, tài giỏi, sống hiếu thảo, đạo đức… Tuy nhiên, cấp bậc càng cao, càng nhiều đèn thì lễ càng cầu kì, nhiều khâu và cần nhiều lễ vật nên hiếm gặp. Thường gặp là lễ cấp sắc 3 đèn.
Nếu như gia chủ - người được cấp sắc cần chuẩn bị đồ lễ theo quy định, thì thầy làm lễ lại phải chuẩn bị trống, chuông, tù và, thanh la, não bạt, tranh, gậy, thẻ xin âm dương... Trong quá trình làm lễ, người được cấp sắc và những người tham dự có thể hiểu hơn về lịch sử, cội nguồn của mình từ những bài cúng, tích truyện mà thầy cúng đọc. Và cũng được chứng kiến, bảo tồn nhiều bài hát, điệu múa nghi lễ. Đó là các bài hát cầu mùa, cầu may, cầu tài, cầu lộc, hát khuyên bảo, răn dạy... Các loại nhạc cụ dân tộc cùng hòa tấu trong lễ cấp sắc trở thành một dàn nhạc dân tộc rất độc đáo, hấp dẫn. Trong đại lễ này, còn có bộ tranh thờ tái hiện truyền thuyết về cội nguồn dân tộc. Các điệu múa nghi lễ thường thấy là múa lên hương, múa đón gia tiên, múa tống thần đất và thần rừng, múa gậy, múa rùa, múa chuông, múa xòe, lên đồng... Mỗi điệu múa gắn với từng bước hành lễ của thầy cúng và nhạc nền đa số là nhạc cụ chứ không phải lời hát.
Với người Dao, điệu múa chuông dùng đạo cụ là những chiếc chuông rất trang trọng, khỏe khoắn, rộn ràng và thiêng liêng để gọi thần linh về. Điệu múa đặc trưng vui nhộn nhất với họ chính là múa rùa. Theo truyền thuyết người Dao thì rùa đã có công đưa đức Phật Tân Thanh qua sông để gặp Phật tổ xin kinh về học. Cho nên, ngày nay, khi làm lễ cấp sắc thì phải múa rùa để thể hiện sự tôn trọng, biết ơn rùa đã đưa mình qua sông. Qua những điệu múa, người Dao mong muốn thần linh phù hộ cho quê hương, làng bản, dòng họ, gia đình được yên vui, hạnh phúc, mùa màng bội thu...
Người được cấp sắc cũng phải học múa. Cùng với thầy, người thụ lễ nhảy múa theo nhịp nhạc trống, chiêng. Sau khi nghi lễ cấp sắc kết thúc thì tất cả mọi người múa chung vui chúc mừng cho người đàn ông Dao được cấp sắc, trưởng thành và cũng để thể hiện tinh thần đoàn kết của các thành viên trong dòng họ.
Có thể nói, các bài múa trong các lễ cấp sắc không chỉ là nghi lễ tôn giáo, mà còn thể hiện đời sống lao động, tinh thần của tộc người. Múa ở đây chính là cách thức để con người giao tiếp với thần linh, thể hiện ước nguyện của mình với thần linh, thể hiện sự tồn tại và mối giao hòa của con người với con người, con người với đấng tạo sinh cùng với việc gửi đi những thông điệp tốt đẹp.
Có thể thấy, lễ cấp sắc bao gồm nhiều loại hình nghệ thuật, từ văn học, âm nhạc, hội họa đến diễn xướng dân gian... (bao gồm nhảy múa, trình diễn lễ nghi...). Với người Dao, những người đàn ông khi đã được cấp sắc là đã được giáo dục đến nơi đến chốn, bởi vì họ có pháp danh, có các âm binh và các thần linh luôn hiện diện trong ý thức để giám sát các hành vi đạo đức của họ. Chính vì thế, những thanh niên Dao sau khi đã trải qua nghi lễ cấp sắc đều sống thật thà, dũng cảm, nhân ái, không dám làm những điều ác trái với các lời dạy của thầy cúng - người truyền lại lời dạy của tổ tiên, thần linh.
Lễ cấp sắc là một trong những phong tục đậm đà bản sắc dân tộc mang tính giáo dục rất lớn và giá trị văn hóa nghệ thuật đặc sắc. Đến với lễ cấp sắc là một dịp tìm về cội nguồn, về với đạo lí làm người, được răn dạy về nhân cách sống hướng thiện, xa rời cái xấu, cái ác, rất phù hợp với tinh thần “Tiên học lễ, hậu học văn”. Qua lễ cấp sắc, mỗi người đều có cảm nhận như mình được nâng cao thêm về hiểu biết, về vị thế, về ý thức và trách nhiệm đối với bản thân và cộng đồng. Điều này giúp họ cùng sống đoàn kết, lao động tích cực và hiệu quả trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Thùy Giang