Cầu gỗ Piêng Khun bắc qua thượng nguồn sông Chu.

Sau một đêm dừng chân ở Mường Hinh, tờ mờ sáng, cả đoàn đã sẵn sàng lên đường. Tuy quãng đường từ Mường Hinh lên cột mốc biên giới chỉ vài chục cây số nhưng cần phải đi sớm để tránh những cơn mưa rừng thường bất ngờ ập tới. Sương len vào tay áo, quấn lên mi mắt và luẩn quẩn trong cả làn khói đen phả ra từ ống xả của chiếc xe Win cổ lỗ. Mặt trời vừa ló rạng trên đỉnh Tà Láo thì cũng là lúc chúng tôi đến Trạm Kiểm soát BP Mường Phú, thuộc Đồn BP Tri Lễ, Quế Phong, Nghệ An.

Từ cửa khẩu Thông Thụ theo hướng Tây chưa đầy 5km, chúng tôi đã gặp dòng Nậm Sam. Theo lời anh Gió, người dẫn đường thì đây được coi là "quãng nghỉ" của con sông. Trên khoảng sông rộng một vài km2, sương mờ giăng bảng lảng, dòng nước lững lờ, khoan thai chảy, giống như người đi bộ nghỉ chân sau một hành trình vượt núi dài dằng dặc, nghỉ để lấy đà, tiếp sức trước khi chảy tiếp quãng đường gần 160km đèo núi trên địa phận Việt Nam và chính thức thay tên thành sông Chu.

Những em bé Lào mình trần đen nhẻm, bì bõm nô đùa trên dòng sông ngầu đục phù sa, ngước cặp mắt tròn đen lay láy nhìn chúng tôi dò dẫm bước qua cây cầu gỗ Piêng Khun ẩn hiện trong làn sương mờ. Khi đi trên cây cầu gỗ do bà con Lào Lùm làm vội bắc qua sông, tôi có cảm giác giống như đi trong cổ tích. Những cây gỗ dài xếp thành hai thân cầu, ở giữa là những cây gỗ nhỏ hơn được đan xếp thật khéo, đi không lọt bàn chân. Mỗi khi trời mưa, cây cầu này trôi theo dòng lũ dữ, bà con lại bắt tay làm lại, đẹp và chắc chắn hơn lần trước. Thế mới thấy được tinh thần vượt khó, vượt khổ, không trông chờ ỷ lại của bà con các bộ tộc Lào.

Vì là "quãng nghỉ" của dòng sông, nên hai bên bờ xuất hiện bãi bồi bạt ngàn lau, sậy, thấp thoáng những ngôi nhà sàn nhỏ xinh, nhìn xa như những cái chuồng chim. Cư dân sinh sống ở đây chủ yếu là người Lào Lùm, Lào Sủng và một phần người Mông ở Việt Nam di cư sang đây làm ăn rồi bén duyên nên vợ, thành chồng với người bản địa. Cuộc sống của họ chủ yếu dựa vào những nương ngô, nương nếp và những chiếc thuyền độc mộc dùng để đánh cá trên dòng sông Chu nhỏ hẹp, nhiều ghềnh đá. Hầu như không có chuyện người dân phá rừng, đốt nương làm rẫy một cách tùy tiện theo ý mình.

Có lẽ chính nhờ ý thức tự giác này mà những cánh rừng của Lào nơi thượng nguồn sông Chu vẫn giữ được nét nguyên sơ, như chưa bị tác động từ bàn tay con người. Dày đặc trong cánh rừng Houaylin ngút ngàn là chò chỉ, săng lẻ, sến, táu.. cổ thụ hàng chục năm tuổi. Nó trái ngược hoàn toàn với những cánh rừng trơ khấc, nhuôm nhoam cây bụi, cây tạp ở Việt Nam mà dù đi bất cứ vùng núi nào trên dải đất hình chữ S, ta cũng có thể bắt gặp. Ngay cạnh con đường mòn đất đỏ từ biên giới vào thị trấn Sầm Tớ (huyện Sầm Tớ, tỉnh Hủa Phăn, Lào), có cơ man những cây cổ thụ soi bóng xuống dòng Nậm Sam khiến nước sông đã xanh lại càng ánh biếc.

Nhìn cánh rừng, tôi bất chợt nhớ đến cơn bão số 2 cùng đổ vào Nghệ An (Việt Nam) và Hủa Phăn (Lào), lượng mưa trung bình trải đều trên hai khu vực này vào khoảng 400 - 500mm. Trong khi Nghệ An hoang tàn sau khi phải hứng chịu những cơn lũ ống, lũ quét kinh hoàng, ước tính tổng thiệt hại trên một số huyện như Quỳ Hợp, Quỳ Châu, Quế Phong, Kỳ Sơn..., lên đến 1.000 tỷ đồng thì Hủa Phăn, do được rừng bao phủ, chở che nên thiệt hại gần như không đáng kể, chỉ vài ba cây cầu gỗ dân sinh, vài nương ngô trồng thấp chưa kịp thu hoạch là bị trôi theo dòng nước.

 

Những người dân Lào hiền lành, chịu khó bên thửa ruộng nhà mình.

Anh đưa chúng tôi tới nhà Trưởng bản Loong Pha-thay, nằm cách đó chừng nửa cây số. Trong nhà, Trưởng bản Loong đang ngồi uống rượu cần với Chủ tịch xã Phan-ngăm, Phăn Xay-na-non. Thấy có khách, Trưởng bản Loong với thêm hai cái ghế, đổ thêm hai cái sừng trâu nước lã vào vò rượu, mời chúng tôi uống. Rượu nhạt, nhưng thơm ngậy mùi nếp. Trưởng bản khoảng 70 tuổi, người cao lớn, chắc nịch như cây lim quay sang nói với người dẫn đường của tôi điều gì đó.

Lúc này, tôi mới được chứng kiến khả năng "nghe tiếng Lào còn dễ hơn nghe chị nói tiếng Hà Nội" của anh. Và lời trưởng bản nói với chúng tôi được dịch là: "Người dân bản ta chỉ biết sống dựa vào rừng, mọi sinh hoạt của họ đều liên quan đến rừng. Ăn rừng, ngủ rừng, ốm cúng con ma rừng, cuối cùng, khi chết, họ cũng về nằm lại với rừng. Họ như con chim muốn sải cánh bay cao, bay xa để nhìn ra thế giới bên ngoài. Nhưng, dãy Houaylin sừng sững ngăn đôi cánh họ mất rồi. Ta buồn lắm".

Trái với mường tượng của tôi về một dòng sông to lớn, hùng vĩ hiên ngang chảy giữa những cánh rừng già, sông Chu đoạn chảy qua địa phận huyện Sầm Tớ chỉ rộng gần 20m. Án ngữ hai bên bờ sông là hai dãy núi cao sừng sững, dòng sông như bị siết chặt lại đến nghẹt thở. Nó vẫn mải miết, kiên trì nín chảy. Suốt cuộc hành trình chảy dài gần 325km, sông Chu chỉ mong manh như sợi chỉ, kiên nhẫn gom góp những giọt nước từ khắp các cánh rừng Sầm Nưa, Sầm Tớ để dòng chảy luôn ăm ắp nước và quần tụ biết bao tôm cá.

Đứng nơi đầu nguồn sông, lòng chợt nao nao nghĩ đến biết bao công khó mà sông đã bền bỉ tích tụ từ những nét văn hóa cộng đồng đặc sắc của các bộ tộc Lào đến phù sa màu mỡ trên khắp vùng cao nguyên Houa..., để khi về đến Việt Nam thì bung chảy, vỡ òa tạo nguồn than trắng cho thủy điện Cửa Đạt, thủy điện Hủa Na, sáng bừng lên cả một vùng biên giới phía Tây Tổ quốc.