Nghệ nhân dân gian Thạch Mâu sinh năm 1936, ở ấp Chông Bát, xã Tân Hiệp, huyện Trà Cú, tỉnh Trà Vinh. Ông học đàn, hát loại hình nghệ thuật độc đáo này từ năm 14 tuổi. Tiếp chúng tôi trong căn nhà cấp 4, nghệ nhân Thạch Mâu cảm hứng vừa cầm đàn, vừa hát, rồi ông nói: Đàn Chà pây thường được làm bằng cây gỗ mít hoặc cây lành canh, thuộc loại nhạc khí dây gảy, có cần đàn dài, thùng đàn to với nhiều kiểu khác nhau: Hình thang cân, hình lá bồ đề, hình trái thơm (dứa) và gần giống như đàn đáy của người Việt, nhưng 4 góc thùng đàn được cắt tròn chứ không vuông góc.

Đàn Chà pây có 12 phím đàn, theo hệ thống thang âm ngũ cung. Cấu tạo đàn Chà pây gồm các bộ phận thùng đàn, dọc đàn (cần đàn), dây đàn, bộ phận lên dây và phím gảy đàn. Đàn Chà pây có âm trầm ấm, sâu lắng, phù hợp với những thể loại nhạc tự sự, tình cảm êm đềm, lắng đọng, tầm âm đàn Chà pây khoảng 2 quãng 8. Đàn Chà pây thường được sử dụng cho đơn ca độc tấu, gọi là “ca kể chuyện”.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc Khmer Trà Vinh, ông Lý Săng Sết cho biết: Nghệ thuật Chầm riêng Chà pây là trong lúc diễn tấu, nghệ nhân biểu diễn vừa đàn từng đoạn nhạc, vừa tự hát từng câu ứng tác về một đề tài đã chuẩn bị sẵn nào đó. Do lời hát chủ yếu là được ứng tác, nên từ khúc nhạc dạo, câu nhạc đệm cùng với cách luyến láy và khúc nhạc kết đến giọng điệu của mỗi người tạo nên sắc thái độc đáo riêng. Lời bài hát Chầm riêng thường nhằm giáo dục mọi người về tình yêu quê hương, phum sóc, lòng hiếu thảo của con cháu đối với ông bà tổ tiên..., khuyên răn mọi người về đạo lý, sống theo pháp luật, phê phán thói hư tật xấu...

“Lúc còn khỏe, có cây đàn Chà pây trên tay, nghệ nhân dân gian Thạch Mâu có thể hát say sưa cả ngày mà không biết mệt. Tiếng hát của ông lúc trầm ấm đọng mãi trong tâm khảm người nghe, lúc giòn tan theo cái nắng, cái mưa, lúc day dứt buồn vui thế sự... Những bài Chầm riêng phần lớn là do ông ngẫu hứng sáng tác trong lúc hát. Và có lẽ, cũng chỉ có cây đàn Chà pây mới đủ “kiên nhẫn” họa theo những bài hát dường như không bao giờ dứt ấy” – Ông Lý Săng Sết tự sự.

Nghệ nhân Thạch Mâu trải lòng, việc sáng tác loại hình nghệ thuật dân gian này là rất khó khăn, vì tùy theo ngữ cảnh để ứng biến lời ca, tiếng hát sao cho vần điệu, do đó, vốn kiến thức phải hết sức phong phú. “Năm nay, tôi đã 83 tuổi. Ước muốn cuối đời của tôi là làm sao có thể lưu truyền lại loại hình nghệ thuật đã có hàng trăm năm tuổi của dân tộc Khmer cho con cháu đời sau biết mà trân trọng, gìn giữ. 

Hơn 10 năm gần đây, những lúc rảnh rỗi, dưới mái hiên nhà, hay nơi gốc cây cổ thụ đầu xóm lúc chiều tà, ông cùng người con Thạch Sarat (56 tuổi) lại gom bầy trẻ lại rồi dạy cho chúng cách bấm nốt lên dây đàn... Cùng với Chà pây, ông lại cất lời hát Chầm riêng để kể cho chúng nghe những câu chuyện cổ xưa được ông bà truyền lại, những bài học làm người, những nét đẹp của dân tộc Khmer.

Ông hướng chúng đến với những điều tốt lành và mong muốn ít nhiều những đứa trẻ trong xóm cũng biết và có thể chơi được Chà pây, để những tiết mục độc đáo ấy sẽ còn vang vọng mãi. Tuy nhiên, việc sáng tác, ứng biến trong các buổi biểu diễn thì nhiều năm nữa, học trò của ông mới có thể thông thạo được.

Tin tưởng rằng, nghệ thuật Chầm riêng Chà pây của người Khmer qua người “truyền lửa” Thạch Mâu sẽ còn tiếp nối, ngân vang mãi trong đời sống đương đại, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Phương Nghi